Audycje Muzyczne – Podstawy notacji muzycznej

Szansa - Jesteśmy Razem

Audycje Muzyczne – Podstawy notacji muzycznej

W ramach projektu „Audycje Muzyczne”, dofinansowanego ze środków Miasta Gdańska, przedstawiamy Państwu czwarty temat dotyczący podstaw notacji muzycznej!

Historia notacji muzycznej

Notacja muzyczna jest to system umownych znaków służących do zapisu utworów muzycznychZapis taki zawiera najczęściej informację o wysokości poszczególnych dźwięków (melodii), czasie ich trwania (rytmie) oraz innych ich parametrach.

[źródło: www.muzykotekaszkolna.pl]

Podobnie jak nasze myśli przekazujemy za pomocą słów układających się w zdania, a te następnie w większe całości, tak myśli muzyczne wyrażamy za pomocą dźwięków, które łączą się w pewne grupy, w coraz to większe elementy, tworząc w końcu całe utwory muzyczne.

Podczas gdy wynalezienie alfabetu i znaków pisarskich służących do utrwalania myśli sięga bardzo odległych czasów, to wynalezienie zapisu dźwiękowego datuje się znacznie później.

W starożytnej Grecji notowano wysokość dźwięku za pomocą odpowiednio ułożonych liter alfabetu. We wczesnym średniowieczu umieszczano nad tekstem bez linii znaki zwane neumami, stąd pismo to nazywamy pismem neumatycznym. Neumy nie określały początkowo dokładnie ani wysokości dźwięku, ani wartości rytmicznej. Z czasem (VII – IX w.) wprowadzono jedną linię (żółtego koloru), a potem drugą (czerwoną), aż wreszcie ustaliły się cztery linie (XI w.), na których pisano neumy. Czterech linii z udoskonalonym pismem neumatycznym używa się jeszcze dziś w śpiewie liturgicznym (gregoriańskim) kościoła katolickiego:

Stąd już prosta, choć długa jeszcze droga do naszego pisma nutowego. Dzisiejsza jego forma ustaliła się po długiej ewolucji dopiero w XVIII wieku. Pismo to doskonali się nadal w związku z wzrastającymi stale możliwościami technicznymi instrumentów muzycznych i nowymi środkami wyrazu artystycznego.

[Wesołowski F., „Zasady muzyki”, Kraków 2014]

Od średniowiecza do współczesności

W średniowiecznej Europie do IX wieku stosowano czasami muzyczną notację literową, której podstawą był alfabet rzymski. Pod koniec IX wieku zaczęła się wykształcać oryginalna notacja muzyczna służąca do zapisu chorału gregoriańskiego, zwana notacją neumatyczną. Głównym celem takiego zapisu było wskazywanie kierunku melodii. System neumów to inaczej system znaków odpowiadających dźwiękom. Początki tego systemu nie ujmowały jeszcze w zapisie żadnych linii – neumy umieszczano nad tekstem do śpiewania. Taki zapis był tylko przybliżeniem określonego kształtu melodii i nie służył do wyznaczania konkretnych dźwięków. Około 1030 roku Guido z Arezzo wprowadził do notacji dwie równoległe linie – na początku wyższej umieścił literę C, na niższej – F. Litery te były prototypami stosowanych do dzisiaj kluczy muzycznych i podobnie jak one określały wysokość dźwięków zapisanych na odpowiednich liniach. Pod koniec XI w. do linii wprowadzonych przez Guidona zaczęto dodawać w rękopisach dwie następne, później jeszcze jedną i tak powstała pięciolinia.

Pięciolinia umożliwiała precyzyjne zapisywanie dźwięków wraz z jej wysokościami. Z czasem system neumów zanikał. Ostatecznie w użyciu przetrwał tylko zapis w stylu rzymskim, którego dzisiaj używa się w Liturgii – księgach (np. Mszał), śpiewnikach (tzw. Kyriale) i nutach tradycyjnych antyfon i sekwencji. Głównym powodem, dla którego system chorałowy zanikł, jest brak możliwości uwzględnienia aspektu rytmicznego, który stawał się coraz bardziej popularny w muzyce wielogłosowej.

Na przełomie XII i XIII wieku w kręgu paryskiej katedry Notre Dame powstała służąca do zapisu muzyki polifonicznej notacja modalna. Na pierwszy rzut oka podobna była do rzymskiej notacji chorałowej, ale w przeciwieństwie do niej zawierała informację o rytmie. Stosowano ligatury, czyli kilka nut połączonych ze sobą, oraz modusy, czyli schematy rytmiczne. Notacja modalna szybko ustąpiła notacji menzuralnej (łac. mensura = miara). Już w drugiej połowie XIII wieku na terenie Francji zaczęto komponować utwory polifoniczne w zapisie menzuralnym o układzie kolumnowym. System zakładał przede wszystkim dwie główne wartości rytmiczne: długą (longa) i krótką (brevis). Do końca XIV wieku wprowadzano stopniowo kolejne, coraz bardziej skomplikowane wartości.

XV wiek to czas rozwoju pierwszych oznaczeń metrum – dwudzielnych (2/4, 4/4) i trójdzielnych (odpowiednik 3/4). Fragmenty kompozycji, w których dochodziło do czasowej zmiany metrum z dwudzielnego na trójdzielne (lub odwrotnie), zapisywano czerwonymi nutami. Ten typ notacji, od miejsca powstania nazywany notacją francuską, był używany w całej prawie Europie do połowy XV wieku. Na przełomie XVI i XVII w. zaczęto coraz częściej korzystać z zaokrąglonego kształtu nut zamalowywanych na czarno. Taki model notacji został do dzisiaj. W okresie renesansu wielogłosowe utwory wokalne zapisywano dwojako: albo każdy głos w odrębnej księdze zwanej partesem, albo wszystkie głosy zgrupowane na dwóch sąsiadujących ze sobą stronach w księdze zwanej chórową. Pierwsze drukarnie (Wenecja 1501) znacząco przyczyniły się do rozpowszechniania materiału nutowego, tym samym do ujednolicenia notacji muzycznej. Pod koniec XVI wieku każde większe państwo w Europie posiadało miejsca, gdzie drukowano nuty.

W epoce renesansu oprócz notacji wokalnej zaczęto stosować także instrumentalną, określaną mianem tabulaturowej. Tabulatura jest to zapis przeznaczony na instrument solowy – najczęściej organy lub lutnię – w którym oprócz nut lub zamiast nich używane są inne znaki. W pierwszej tabulaturze (tzw. staroniemieckiej) najwyższy głos zapisywano nutami, a pozostałe – literami. W drugiej połowie XVI wieku zmodyfikowano tę notację zapisując wszystkie głosy literami. Ten typ, stosowany jeszcze przez cały wiek XVII, zwany jest tabulaturą nowoniemiecką. Jednym z rodzajów zapisu lutniowego była tabulatura lutniowa, w której zapisywano linie odzwierciedlające struny instrumentu. Odpowiednie symbole na nich umieszczone wskazywały miejsca (tzw. progi), w których struna miała być naciskana. W tabulaturach włoskiej i hiszpańskiej używano w tym celu cyfr. We francuskiej tabulaturze lutniowej, najbardziej w Europie rozpowszechnionej i najdłużej stosowanej, funkcję takiego wskaźnika pełniły litery.

Na terenie Niemiec stosowano zapis lutniowy, w którym każdy możliwy do zagrania dźwięk miał inny symbol – literowy lub cyfrowy. Pod koniec XVI wieku muzycy niemieccy przestawili się na używanie zapisu francuskiego i niektórzy posługiwali się nim jeszcze w XVIII wieku. W tym czasie tabulatury należały już jednak do rzadkości, a muzykę przeznaczoną na instrument solowy najczęściej zapisywano takimi samymi nutami jak muzykę wokalną.

W barokowej muzyce zespołowej stosowano powszechnie bas cyfrowany, czyli skrótowy, wykorzystujący cyfrowy zapis akordów zbudowanych na dźwiękach melodii basowej.

W XVII wieku do zapisu muzycznego zaczęto wprowadzać oznaczenia słowne określające tempo utworu (np. adagio, allegro) i dynamikę (np. piano, forte). Z biegiem czasu oznaczeń tych przybywało, zmianom podlegały też inne elementy notacyjne, ale nie tak radykalnym, jak w poprzednich stuleciach.

Dopiero w XX wieku w efekcie wprowadzania niekonwencjonalnych technik kompozytorskich i nietypowych instrumentów zaczęto czasami stosować notacje różniące się zasadniczo od notacji tradycyjnej.

Zadanie „Audycje Muzyczne” dofinansowano ze środków Miasta Gdańska.

Accessibility Toolbar