Audycje Muzyczne – „Od rytmu do barwy” – 8 elementów dzieła muzycznego

W ramach projektu „Audycje Muzyczne”, dofinansowanego ze środków Miasta Gdańska, przedstawiamy Państwu piąty i ostatni temat dotyczący elementów dzieła muzycznego!

Czym jest muzyka?

Definicja muzyki zmienia się pod wpływem wielu czynników. Historia odkrywania sztuki sprawiła, że na przestrzeni dziejów różni artyści, a nawet matematycy (na przykład w starożytnej Grecji), formułowali definicje dokonując analizy ówczesnych cech tej sztuki.

Stworzenie definicji, która swoim zasięgiem obejmowałaby wszystkie formy, rodzaje muzyki, jej poszczególne przejawy, jest trudne. Raczej należałoby zastanowić się, czy możliwe do wykonania, a zarazem – czy słuszne? Jednocześnie – i to warto byłoby podkreślić – każdy z nas mniej więcej wie, czym jest muzyka. Jej definicje można by mnożyć, wymienić ich całe mnóstwo, gdyż na przestrzeni wieków niejeden próbował określić co oznacza to zjawisko. Każda z definicji ujmuje muzykę na swój sposób, niekiedy podobnie, ale w wielu przypadkach bardzo różnie. Uwarunkowane jest to faktem, iż powstały one w oparciu o dokonania poszczególnych epok, o teorie głoszone w danej epoce, w oparciu o rolę, jaką odgrywa muzyka, doświadczenie muzyczne. Na stworzone definicje ma również wpływ wiedza, jaką posiada twórca definicji, jego własne poglądy. Nie bez znaczenia jest tu również funkcja, jaką pełni w danym momencie muzyka, sytuacyjne uwarunkowania, z czego niejednokrotnie twórcy definicji nie zdawali sobie sprawy, głosząc, że to właśnie ich definicja jest właściwa.

[Lissa Z., „Wstęp do muzykologii”, Warszawa 1970]

Oto kilka przykładów definicji „muzyki”, o których przeczytamy w ogólnodostępnych źródłach:

…sztuka organizacji struktur dźwiękowych w czasie. Jedna z dziedzin sztuk pięknych, która wpływa na psychikę człowieka przez dźwięki…

[PWN]

…sztuka, której tworzywem są dźwięki organizowane zwłaszcza w czasie; źródłem dźwięku są: głos ludzki, instrumenty muzyczne i przyrządy elektroakustyczne. Muzyka jest przedmiotem odrębnej dyscypliny naukowej, zwanej muzykologią…

[„Encyklopedia Powszechna”, 1962]

…muzyka jest uporządkowaną kombinacją rytmu, melodii i harmonii, która jest przyjemna dla ucha. Ze względu na swój niematerialny charakter, muzyka jest uważana za sztukę czasową lub czasoprzestrzenną, tak jak literatura…

[Hubshmann, 1985]

…muzyka to wiedza o liczbie, mierze i proporcji…

[św. Augustyn]

…utwory, melodie wykonywane na instrumentach lub przez głos ludzki…

[Źródło internetowe]

…dźwięki złożone w pewną harmonijną całość, przywołujące zazwyczaj cudowne wspomnienia i zachęcające odbiorcę do tańca lub śpiewu…

[Edyta Myszka blog, 2014]

Dzieje muzyki a definicja

Analiza dziejów muzyki z perspektywy dzisiejszych czasów rozszerza świadomość i otwiera umysł, dzięki czemu definicja aktywnego słuchacza będzie wzbogacona o doświadczenie różnorodności muzycznej. Dokonując bowiem „podróży” przez etapy kształtowania się sztuki dźwięku, przejdziemy przez zupełnie różniące się od siebie okresy: zaczynając od prehistorii i muzyki jako głównego komunikatora (wykonywaną na własnoręcznie przygotowanych instrumentach perkusyjnych), idąc przez starożytność i średniowiecze, gdzie obok muzyki jako sztuki ściśle powiązanej z religią (chorał) mamy do czynienia z pierwszymi próbami włączenia muzyki do kanonu rozrywki. Wreszcie docieramy do centrum rozwoju i trzech ważnych epok.

Renesans to rozwój wielogłosowości oraz popularności artystów już nie jako anonimowych twórców, lecz wielkich kompozytorów. W baroku obserwować możemy intensywny rozwój muzyki instrumentalnej, który spowodowany jest intensywnym rozwojem lutnictwa, czyli produkcją instrumentów. Sławne rodziny lutnicze (Stradivardi, Guarnieri) chcąc zaspokoić gusta co wybredniejszych muzyków starali się produkować coraz to lepsze instrumenty. Barok to również rozwój muzyki wokalnej. Powstające nowe formy wokalne eksponują wartość i możliwości głosu ludzkiego jako instrumentu. Powstaje również wielka forma wokalno-instrumentalna – opera. To sceniczne dzieło muzyczne wokalno-instrumentalne, w którym muzyka ściśle współdziała z akcją dramatyczną.

W epoce klasycyzmu mają miejsce duże zmiany społeczne, w wyniku których powstaje mieszczaństwo – nowa, bogata klasa. Powstaje zapotrzebowanie na wykorzystywanie muzyki jako elementu rozrywkowego – dodatku do ceremonii, uczty czy spotkań przywódców. Na czoło wysuwają się formy muzyki instrumentalnej, m.in.: symfonia. Rozwijają się formy muzyczne: wspomniana już symfonia, koncerty na instrumenty solowe (zwłaszcza na skrzypce i fortepian) oraz muzyka kameralna wykonywana również na powietrzu, najczęściej jako forma rozrywki (tria, kwartety, divertimenta, serenady). Muzyka klasycyzmu to przede wszystkim trzy główne nazwiska: Józef Haydn, Wolfgang Amadeusz Mozart i Ludwig van Beethoven. Kompozytorzy ci należą do tzw. klasyków wiedeńskich.

Tym sposobem znajdujemy się w klasycyzmie – epoce emocji i uczuć, które wysuwają się na pierwszy plan w procesie kompozycji. Kompozytorzy posługują się bardziej rozbudowaną harmonią i śpiewniejszą melodyką. W romantyzmie zacieśniają się szczególnie mocno związki z literaturą – dzięki temu powstaje pieśń. Stwarza to możliwość osobistej wypowiedzi kompozytora. Pojawia się również liryka instrumentalna zawierająca w sobie liczne miniatury, najczęściej fortepianowe. Do twórców takich miniatur należą m.in.: Fryderyk Chopin, F. Mendelssohn-Bartholdy, F. Liszt. W II połowie XIX wieku zaobserwować możemy rozwój w zakresie harmoniki i instrumentacji utworów. Orkiestra może liczyć nawet kilkuset wykonawców, co zdarza się w przypadku twórczości Gustawa Mahlera czy Hectora Berlioza.

Wiek XX charakteryzuje olbrzymia różnorodność kierunków, stylów i technik kompozytorskich. Na uwagę zasługuje impresjonizm i jego przedstawiciel Claude Debussy. Jest to kierunek pokrewny w zamierzeniach do impresjonizmu w malarstwie, bowiem tak samo kładzie nacisk na ,,wrażenie” uzyskiwane poprzez stosowanie plam dźwiękowych. Jest to więc czas eksperymentów oraz „zabawy” muzyką. Ówcześni kompozytorzy definiują muzykę jako element czysto emocjonalny, związany tak mocno z uczuciami i przekazem, że pomija standardowe zasady korzystania z instrumentów.

Przedstawiony filar historyczny muzyki klasycznej ma obok siebie godnego rywala – muzykę rozrywkową. Sami wiemy, jakie emocje wzbudza w nas jazz, rock czy samba. To właśnie emocje i uczucia konkretnej jednostki kreują najbardziej odpowiednią definicję muzyki. Każdy bowiem będzie inaczej odbierał dźwięki i style, a indywidualny gust muzyczny sprawia, że odpowiedź na pytanie czym jest muzyka będzie dla każdego unikalna.

Elementy dzieła muzycznego

Spójrzmy teraz na elementy, które w mniej lub bardziej ustalony sposób łączą ze sobą wszystkie gatunki i rodzaje muzyczne na całym świecie. Są to elementy dzieła muzycznego, czyli swoiste savoir vivre dla każdego melomana i wskazówka do analizy dla każdego muzyka.

Czym są elementy dzieła muzycznego zobaczymy najlepiej na prostym przykładzie działania kwartetu jazzowego. Klasyczny kwartet jazzowy składa się z instrumentu prowadzącego (może to być np. trąbka lub saksofon), który nadaje warstwę melodyczną. Za rytm odpowiedzialna jest perkusja, natomiast warstwę harmoniczną sprawuje fortepian lub gitara. Pozostał element basowy, który zarezerwowany jest dla kontrabasu lub gitary basowej.

Prawdziwe elementy dzieła muzycznego są nieco szersze i bardziej skomplikowane, jednak finalnie osiągają ten sam cel – utwór.

Melodyka

Melodyka to element dzieła muzycznego, który określa rodzaj, charakter i kierunek melodii. Możemy podzielić ją na melodykę wokalną (przewaga sekund, ograniczona ruchliwość) i instrumentalną (większe zróżnicowanie interwałowe).

Ze względu na charakter melodii wyróżnia się melodykę:

• kantylenową – inaczej śpiewną, z prostymi i często lirycznymi przebiegami (np. pieśni solowe Schuberta)
• ornamentalną – cechuje się sporą liczbą ozdobników, często szeroko połączonych we frazy. Często pojawia się w utworach Domenico Scarlattiego (m.in. sonaty) oraz Fryderyka Chopina (m.in. Nokturny op.9),
• deklamacyjną – inaczej muzyczna recytacja podobna do mowy, wykonywana najczęściej na dźwiękach tej samej wysokości. Rozwijała się w chorale gregoriańskim oraz w twórczości operowej (np. R. Wagnera).
• figuracyjną – melodyka cechująca się przebiegami bogatymi w pasaże, rozłożone akordy i szerokie frazy. Często występuje w etiudach (F. Chopina), kaprysach oraz innych gatunkach wirtuozowskich (m.in. 24 kaprysy na skrzypce solo (N. Paganini)),

Ze względu na kierunek gry wyróżnia się melodykę:

• wznoszącą – melodia rozwija się do góry,
• opadającą – melodia rozwija się w dół,
• łukową – melodia wznosi się i opada (bądź odwrotnie),
• falującą – melodia na przemian wznosi się i opada wielokrotnie.

Prócz tego mamy jeszcze melodykę:

• diatoniczną – poruszającą się po danych dźwiękach dla określonej skali,
• chromatyczną – w której pojawiają się dźwięki obce dla skali (np. alteracje).

Ze względu na rodzaj śpiewu można wyodrębnić melodykę:

• sylabiczną – na jeden dźwięk przypada jedna sylaba,
• melizmatyczną – na jedną sylabę przypada kilka dźwięków. Najczęściej łączy się ona z melodyką figuracyjną lub kantylenową (wykorzystywana w średniowiecznym chorale gregoriańskim),
• deklamacyjną – związana z recytacją muzyczną (melorecytacja).

Dynamika

Dynamika to element dzieła muzycznego określający siłę i natężenie dźwięku. Z uwagi na to, że każdy instrument cechuje się innymi możliwościami wydobycia dźwięku, a każdy muzyk ma inne wyczucie dynamiczne, ten element jest subiektywny i można go opisać na dwa sposoby: graficzny i opisowy.

Wyróżnia się dwa zasadnicze odcienie dynamiczne:

• f (forte) – głośno
• p (piano) – cicho

Oba odcienie występują w kilku stopniach natężenia:

Oprócz tego występuje szereg oznaczeń włoskich, które umieszczane są w partyturach. Przykłady zostały zamieszczone w prezentacji.

Cały utwór może być skomponowany w tym samym odcieniu dynamicznym lub dynamika może być zmienna w czasie. Zmiany dynamiczne mogą być raptowne lub następować stopniowo. Oznaczane są graficznie lub słownie:

• crescendo – stopniowy wzrost dynamiki dźwięku;
• più forte – głośniej;
• diminuendo (lub decrescendo) – stopniowy spadek dynamiki;
• più piano – ciszej;
• al niente – spadek dynamiki aż do zaniku dźwięku.

Nagłe zmiany dynamiczne, często ograniczające się do jednej nuty, zaznaczane są akcentem wyrażanym graficznie lub słownie, np.:

• subito forte – nagle głośno;
• sforzato, sforzando (skrót: sf) – akcentując;
• subito piano – nagle cicho.

Artykulacja

Artykulacja dotyczy sposobu wydobywania dźwięku. Oznaczenia artykulacyjne określają w jaki sposób należy grać dany dźwięk, na przykład krótko i ostro (staccato) lub płynnie, przechodząc od jednego dźwięku do drugiego (legato).

Istnieje wiele sposobów artykulacji, które wywołują różnorodne efekty brzmieniowe. Oznaczenia tych zmian (tak samo jak w przypadku dynamiki) określamy za pomocą włoskiego słownictwa umieszczanego w partyturze.

Rodzaje artykulacji związane są ściśle z rodzajem instrumentu, na którym gramy, a wiele instrumentów posiada swoje własne, unikatowe sposoby wydobywania dźwięku. Na instrumentach smyczkowych zamiast smyczkiem można na przykład grać szarpiąc struny palcami, czyli pizzicato. Stosuje się też różne rodzaje smyczkowania – oznaczenia określają w którym kierunku należy prowadzić smyczek lub nawet którą częścią smyczka wykonywać partię. Na wszystkich instrumentach można jednak uzyskać trzy podstawowe rodzaje artykulacji: legato, czyli łącząc, staccato oraz portato, czyli w sposób pośredni między legato a staccato.

Agogika

Agogika to element muzyki, który odnosi się do szybkości, czyli tempa. Tempo może być szybkie lub wolne, a także umiarkowane. W trakcie trwania muzyki może się ono zmieniać. Ma także wpływ na brzmienie muzyki (kolorystyka) i sposób jej odczuwania przez słuchacza. Ten sam utwór muzyczny będzie brzmiał zupełnie inaczej, jeśli zagramy go szybko lub wolno.

Kompozytorzy i muzycy używają na określenie tempa włoskich nazw. Tempo można wyznaczyć dość dokładnie za pomocą urządzenia zwanego metronomem. Metronom wybija stały puls, a oznaczenia cyfrowe (BPM (ang. beats per minute – uderzenia na minutę) pomagają znaleźć się w rytmie, w którym ćwiczymy.

Najczęściej stosowane tempa i ich włoskie nazwy to:

TEMPA WOLNE

largo – szeroko, bardzo powoli,

lento – powoli, wolno,

adagio – wolno, powoli,

grave – poważnie, ciężko, wolno.

TEMPA UMIARKOWANE

andante – z wolna, w tempie spokojnego kroku,

moderato – umiarkowanie,

allegretto – dość żywo ( nieco wolniej niż allegro).

TEMPA SZYBKIE

allegro – prędko, ruchliwie, wesoło,

vivo – żywo,

vivace – prędko, z ożywieniem,

presto – szybko.

W pewnych miejscach utworu tempo może się stopniowo zmieniać. Te zmiany oznaczane są za pomocą włoskich słów, takich jak accelerando (coraz szybciej), ritardando (coraz wolniej), albo specjalnych znaków, jak fermata, oznaczająca że dana nuta ma trwać dłużej niż na to wskazuje jej notacja. Szczegółowe i graficzne zawarcie agogiki zostało przedstawione na slajdach w dołączonej prezentacji.

Rytmika

Rytmika to element muzyczny porządkujący utwór w czasie, który jest ściśle związany z metrum muzycznym, stylem utworu oraz charakterem muzyki. Rytm istnieje poza dźwiękami (melodią), jednak same dźwięki bez rytmu nie tworzą jeszcze muzyki. Rytmika więc reguluje i porządkuje przebiegi rytmiczne, tempo utworu oraz akcenty.

[Wojnicz H., „O muzyce prawie wszystko”, Warszawa 1966]

Jako podstawowe jednostki określenia motoryki utworu można wyróżnić dwa rodzaje rytmiki:

• swobodna – nie jest ona związana z konkretnymi akcentami i metrum. Nie występują w niej jednostki podziału rytmicznego, a tempo wyznacza harmonia, prowadzący zespół lub (w przypadku muzyki wokalnej) sylabizacja. Przykładem rytmiki swobodnej jest pieśń „Bogurodzica”;
• ustalona – zawierająca materiał rytmiczny porządkujący tempo i akcenty w utworze. Utwór zawiera podział na takty. Rytmika taka nosi nazwę metrum.

Ze względu na uporządkowanie w utworach o określonym metrum:

• miarowa – jest jednostajna, podkreśla miary taktu,
• zmienna – w rytmice zmiennej przy zachowaniu określonego metrum, jednostki rytmiczne zmieniają się co kilka taktów, np. W.A. Mozart – uwertura do opery Czarodziejski flet (KV 620). Rytmika zmienna we współczesnej muzyce to także zmiany w obrębie metrum muzycznego porządkującego tym samym akcenty.

Ze względu na strukturę wartości rytmicznych:

• okresowa – zauważamy w niej stały schemat rytmiczny, powtarzający się wielokrotnie w równych odstępach czasowych. Przykładem rytmiki okresowej jest „Pieśń wieczorna” Stanisława Moniuszki, Preludium A-dur F. Chopina.
• motoryczna – posiada jednorodny rytm, drobne wartości rytmiczne, jest wykonywana w szybkim tempie, np. Lot trzmiela N. Rimskiego-Korsakowa.

Ze względu na charakter materiału rytmicznego:

• marszowa – wartości rytmiczne odpowiadające marszowym krokom,
• taneczna – ma schematy rytmiczne oparte na schematach różnych tańców, np. krakowiak, kujawiak, mazur.

Harmonika

Harmonika to element muzyczny, który porządkuje współbrzmienie dźwięków w utworze.

Dotyczy zatem grup dźwięków, które wspierają melodię. Podstawowymi jednostkami harmoniki są akordy będące połączeniem trzech lub więcej dźwięków brzmiących jednocześnie w tym samym czasie. Harmonika nadaje muzyce określony charakter i nastrój. Zmieniając harmonikę związaną z określoną melodią, powoduje się słyszalną zmianę jej brzmienia.

Harmonika modalna – od IX do XV wieku. Opierała się na kościelnych, średniowiecznych skalach modalnych. W harmonice tej występują luźne zestawienia połączeń akordów, a przede wszystkim konsonansów.

Harmonika funkcyjna – od XVIII do XIX wieku. Opiera się na dwóch rodzajach skali muzycznej: dur – major i moll – minor. Wszystkie współbrzmienia są podporządkowane względem stosunku do dźwięku tonicznego. Ważne są tu dźwięki triady harmonicznej oraz kadencji, czyli tonika, subdominanta, dominanta. Schyłek Romantyzmu przyniósł wyczerpanie się systemu dur i moll.

Harmonika atonalna – charakterystyka dźwiękowa, brzmieniowa. Utwory o tej harmonice mają luźne zestawienia harmoniczne z przewagą dysonansów. W wieku XX (rozwój muzyki atonalnej) nie ma jednego, wspólnego wszystkim kompozytorom epoki systemu – kompozytorzy używają współbrzmień według indywidualnych, przez siebie opracowanych reguł.

Kolorystyka (barwa)

Element muzyczny związany z barwą dźwięku. Różnorodność styli muzycznych, brzmień instrumentów oraz pomysłów kompozytorów sprawia, że ten sam utwór może zabrzmieć na wiele różnych sposobów. Kompozytorzy zmieniają obsadę wykonawczą i dokonują aranżacji utworu, czyli zmiany charakteru dzieła przy zachowaniu materiału melodycznego w rozpoznawalnej formie. Artysta do zmian barwy może korzystać także z reharmonizacji – jest to proces zamiany harmonii w utworze, np. z radosnego trybu na smutny. Może przy tym operować harmonią dur-mol, w praktyce jednak często spotkać się można z pochodami modalnymi oraz zamianą konkretnych składników akordu. Narzędziem kolorystyki może być także forma i styl muzyczny (np. chorał gregoriański wykonany w stylu jazz).

Z pojęciem „kolorystyka” wiąże się również pojęcie „imitacja” – jest to zapoczątkowany w epoce romantyzmu sposób aranżacji instrumentów do naśladowania konkretnych głosów zwierząt, warunków pogodowych czy zachowań i emocji ludzkich.

Zadanie „Audycje Muzyczne” dofinansowano ze środków Miasta Gdańska.