Fundacja Szansa dla niewidomych w roku 2010 realizowała zadanie „Ratunek dla brajlowskiego dziedzictwa kultury” w ramach programu zasoby cyfrowe priorytetu „digitalizacja materiałów bibliotecznych. W ramach zadania dokonana zostanie digitalizacja 100 woluminów brajlowskich nut wpisanych do narodowego zasobu bibliotecznego. Władze Fundacji Szansa dla Niewidomych dziękują dyrekcji Biblioteki Centralnej PZN za możliwość wypożyczenia i digitalizacji zbiorów będących w posiadaniu BC PZN. Projekt jest sfinansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Środowisko inwalidów wzroku z dużym zadowoleniem i wdzięcznością przyjmuje fakt, iż Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego zauważyło konieczność digitalizacji XIX i XX wiecznych zbiorów brajlowskich.
„Digitalizacja unikatowych zbiorów pisanych w alfabecie brajla należących do Narodowego Zasobu Bibliotecznego”.
Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych
Mgr Mateusz Ciborowski
W: „Ochrona Narodowego Zasobu Bibliotecznego digitalizacja i konserwacja tradycyjna – Materiały, pokonferencyjne pod redakcją merytoryczną Beaty Czekaj-Wiśniewskiej” Warszawa 2010.
Fragmenty.
Rok 2010 ogłoszony przez Unię Europejską rokiem walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Natomiast ubiegły rok Europejska Unia Niewidomych ogłosiła rokiem Luisa Braille’a w 200 rocznicę urodzin twórcy najpopularniejszego pisma punktowego dla niewidomych. Mimo iż w początkach XXI wieku znajdujemy odpowiedzi na wiele nurtujących pytań i szereg rozwiązań poprawiających jakość życia, to w wielu jednak przypadkach nie znaleziono od wielu lat lepszych rozwiązań. Tak właśnie jest w przypadku systemu 6 punktów, dzięki któremu niewidomi od 185 lat mogą czytać i samodzielnie zapisywać praktycznie wszystko.
Mimo iż od czasu urodzin Luisa Braile’a minęło 200 lat to bytowa sytuacja niewidomych uległa jedynie pewnej poprawie. Dziś ponad 85% niewidomych nie pracuje utrzymując się jedynie z renty. Początki XIX wieku to czas, w którym większość niewidomych utrzymywała się z żebrania. Stwierdzić należy, iż część niewidomych w XIX wieku uczęszczała do szkoły dla niewidomych. Większość z nich trafiała na ulicę i żebrała po skończeniu szkoły. Część jednak pozostawała w szkole i uczyła innych niewidomych. Niektórzy [w tym Louis Braille] byli ponadto organistami. Jednym z ważnych elementów wykorzystania zapisu brajlowskiego był dostosowany dla niewidomych zapis nutowy. Widziano w jego rozwoju możliwość nauki niewidomych gry zwłaszcza na organach, co sprawiało, że niewidomi mogli pracować i samodzielnie zarabiać na swoje utrzymanie. Warto w tym miejscu obalić pewien mit społeczny. Wbrew powszechnemu mniemaniu niewidomi nie mają lepszego słuchu a jedynie bardziej go sobie wyostrzają rekompensując brak wzroku. Nie ma to jednak związku ze słuchem muzycznym. Odsetek niewidomych grających na różnych instrumentach nie jest większy niż osób widzących. Jako ciekawostkę warto wspomnieć, że 3 laureatów konkursów Chopinowskich to osoby niewidome w tym 1 Polak – Edwin Kowalik laureat z 1955 roku.
Biblioteka Centralna Polskiego Związku Niewidomych posiada zasób 600 woluminów najstarszych dzieł brajlowskich. Najstarsze z nich pochodzą z XIX wieku. Są to nuty brajlowskie wpisane do Narodowego Zasobu Bibliotecznego i podlegające ustawowej ochronie. Dzieła te zasługują na ochronę i uwagę gdyż są dowodem na to, że kultura dla niewidomych członków społeczeństwa jest niesłychanie ważna. Z drugiej zaś nauka gry na instrumentach muzycznych staje się możliwością pracy i bycia pełnoprawnym członkiem społeczeństwa, który sam siebie utrzymuje.
Nieliczne opracowania historii pisma brajla a zwłaszcza tak szczegółowego zagadnienia jak brajlowska notacja muzyczna w Polsce i w środowiskach polonijnych z przed 1939 nie dają pełnego obrazu zmagań niewidomych o możliwość nauki i zachowania polskiego dziedzictwa kulturowego w odniesieniu do muzyki w środowisku osób z dysfunkcją wzroku. Literatura fachowa zajęła się przede wszystkim przedstawieniem sytuacji ogólno bytowej i socjalnej niewidomych.
Omawiany materiał archiwalny a więc nuty brajlowskie uległy zniszczeniu lub pozostały poza granicami kraju po 1945 roku –
/Lwów, Wilno/. Zniszczenie materiałów brajlowskich związane z tragicznymi dziejami naszego kraju to los, który spotkał wiele unikatowych dzieł także w zwykłym – zwanym przez niewidomych „czarnym druku”. Zauważyć należy, że czytane palcami książki brajlowskie szybciej ulegają zniszczeniu w wyniku zatarcia punktów brajlowskich.
Twórcą najpopularniejszego pisma punktowego dla niewidomych jest ludwik Braille (1809_1852) dla wynalazku, którego pierwowzorem było pismo kapitana wojsk napoleońskich Ch. Barbiera. Idea przyświecająca Barbierowi to wynalazek, dzięki któremu żołnierze w nocy będą mogli odczytywać pisemne rozkazy bez użycia światła.
Młody niewidomy geniusz Ludwik Braille już w 1824 roku a więc mając zaledwie niespełna 16 lat po raz pierwszy pokazał w paryskiej szkole dla niewidomych swoje pismo.
Alfabet brajla to system 6 punktów ułożonych w 2 rzędy pionowe po 3 punkty. Niewielkie wypukłe punkciki wyczuwalne opuszkiem palca są oknem na świat wielu niewidomych. Dzięki różnym kombinacją, jakie możemy ułożyć w obrębie sześciopunktu dają nam 63 niepowtarzalne kombinacje. Brajl pozwala na zanotowanie wszystkiego: małe i duże litery, cyfry, znaki i działania matematyczne, fizyczne i chemiczne oraz zapis nutowy. Może się wydawać, że 63 kombinacje to zbyt mało by zapisać tak różnorodne zapisy. Nic podobnego! Na przykład punkt pierwszy to litera „a” poprzedzona „znakiem dużej litery” zamienia się w „A”. poprzedzona zaś „znakiem cyfry” zamienia się w cyfrę „1”. Jedynym mankamentem zapisu brajlowskiego to jego duża objętość. Potop” liczy sobie 22 tomy, „Krzyżacy” 12.
Ważnym aspektem dla Braille’a, który sam kochał grę na organach była możliwość nauki niewidomych muzyki nie tylko ze słuchu, ale także i jak pokazała przyszłość właśnie z nut pisanych w taki sposób, że są one dostępne do gry i nauki dla niewidomych.
Brajl do potrzeb zapisu nutowego zmodyfikował swój alfabet. Oprócz zapisu punktowego wykorzystał także wypukłą kreskę, co doprowadziło do rozbudowania systemu pisma punktowego.
System /punktowo-liniowy/ został zaprezentowany publicznie w 1829 r. w publikacji L.Braille’a pt.: „Sposób pisania słów, muzyki i śpiewu za pomocą punktów, do użytku niewidomych i przystosowany dla nich”. Praktyka wykazała niedogodność stosowania kreski wypukłej, co zmusiło L.Braille’a do ponownego „przeredagowania” systemu, pisma punktowego.
Louis Braille ponownie przedstawił swój system, tym razem oparty wyłącznie na punktach a więc system punktowo liniowy zmodyfikowany został jedynie do systemu punktowego i w takiej formie (sześciopunktu” istnieje do dziś dnia. Wyczerpujący wykład swojego zmodyfikowanego systemu przedstawił L. Braille w publikacji z 1837 r. pt.: „Procede”.
Widzący nauczyciele przed Braille’em i po nim poszukiwali możliwości zapisu alfabetu łacińskiego, oddawanego wypukłą linią ciągłą lub punktową. Inne formy pisma dla niewidomych nie przyjęły się tak powszechnie jak pismo punktowe Luisa Braille’a, którym można zapisać litery – małe i duże, cyfry, zapis matematyczny, fizyczny, chemiczny oraz nuty i pełny zapis muzyczny.
Popularność pisma brajla wśród samych niewidomych użytkowników sprawiła, że w 1854 r. uznano system Luisa Braille’a za obowiązujący we Francji. Wielki wynalazca nie doczekał jednak tego wydarzenia gdyż zmarł 2 lata wcześniej.
Wobec dużej rozbieżności i modyfikacji pisma brajla stosowanych w ośrodkach kształcenia niewidomych na obszarze Europy i Stanów Zjednoczonych, konieczne stało się podjęcie działań ujednolicających zapis brajlowski na świecie. Wszelkie zmiany unifikacyjne systemu brajla związane były z poszukiwaniem oszczędności w zapisie brajlowskim zajmującym dużo więcej miejsca niż pismo używane przez osoby widzące.
J. D. Russ w 1866 r. ustawił sześciopunkt w poziomie, co pozwalało na umieszczanie znaków o małej ilości punktów bliżej siebie. Ideę tę wykorzystał W. Bell Wait, tworząc w 1867 r. na jej podstawie tzw. „nowojorski. Przynosił on ok. 22% oszczędności papieru, lecz nie sprawdzał się w notacji muzycznej, przez co został odrzucony.
Próby ujednolicenia notacji muzycznej podjęte zostały w 1888 roku na konferencji w Kolonii oraz następne modyfikacje na 2 konferencjach w Paryżu 1929 i 1954. Kolejna zmiana w brajlowskim zapisie nutowym nastąpiła w 1992 roku na konferencji w szwajcarskim Saanen.
Produkt firmy Neovision s.r.o. – Optical Braille Recognition. OBR to pierwszy na świecie system optycznego rozpoznawania pisma brajla. Program ten pozwala na czytanie i archiwizowanie zapisu brajlowskiego przy pomocy zwykłego skanera. Program pozwala zrobić dokładną kopię brajlowskich dokumentów przy użyciu brajlowskiej drukarki, konwertować je do plików tekstowych lub plików obrazu. Profesjonaliści, biblioteki i drukarnie mają narzędzie do reedycji, przedruków i efektywnego przechowywania starych, niszczejących brajlowskich oryginałów. Mimo iż brajlowskie punkty mają taki sam kolor jak ich tło, przy skanowaniu na zwykłym powszechnie dostępnym skanerze rzucają delikatne cienie. Efekt ten jest wykorzystywany do zlokalizowania punktów. Ponieważ punkty z obu stron kartki są widoczne z jednej strony, obie strony są rozpoznawane przy jednym „przebiegu skanera”.
{…}
Jak wspomniano brajlowska notacja muzyczna na przełomie 185 letniej swej historii kilka krotnie ulegała modyfikacjom i zmianom zapisu. Konieczne jest zachowanie tego dziedzictwa kulturowego polskich i światowych środowisk niewidomych. Zapis brajlowski nut i pojawienie się ich u samych początków pisma punktowego dla niewidomych jest dowodem na to, że nasze środowisko podobnie jak osoby widzące chce czynnie uczestniczyć w życiu kulturalnym i społecznym po przez uczestnictwo w kulturze i pracę zawodową, do czego drukowanie i ręczne przepisywanie nut brajlowskich od lat 20-tych XIX miało osoby z dysfunkcją wzroku przybliżyć.
Zagadnienie digitalizacji i zachowania unikatowych zbiorów nut brajlowskich wpisanych do narodowego zasobu bibliotecznego rozpatrywać należy w sposób szczególny ze względu na specyficzny sposób ich digitalizacji, lecz także z powodu szczególnej ich roli w życiu polskich niewidomych. Osoby z dysfunkcją wzroku mimo braku zmysłu, dzięki któremu dociera do nas najwięcej informacji chcą mieć dostęp do kultury i słowa pisanego, tą kulturę współtworzyć i w niej pracować. Materialnym dowodem na to są XIX i XX wieczne nuty zapisane pismem brajla podlegające ochronie.
