Audycje Muzyczne – Skrzypce, duże skrzypce, jeszcze większe skrzypce – o instrumentach smyczkowych.

W ramach projektu „Audycje Muzyczne”, dofinansowanego ze środków Miasta Gdańska, przedstawiamy Państwu pierwszy temat dotyczący instrumentów smyczkowych!

Instrumenty smyczkowe – charakterystyka

Klasyczne wersje instrumentów smyczkowych znane są od wielu lat, jednak z biegiem czasu poddawane były ewolucji ze względu na nowe potrzeby muzyczne i brzmieniowe. Stąd wyróżniamy klasyczne instrumenty smyczkowe oraz nowoczesne.

Instrumenty smyczkowe należą do grupy tzw. chordofonów, czyli takich, które posiadają w swojej budowie struny. Dźwięk w tych instrumentach wydobywa się poprzez wprawianie w drganie strun za pomocą smyczka (granie arco) lub palca (granie pizzicato). Włosie w smyczku pochodzi ze specjalnie wypreparowanych, odtłuszczonych włosów z ogona końskiego. W celu zwiększenia jego przyczepności do strun stosuje się nacieranie kalafonią.

Wszystkie instrumenty z tej grupy zbudowane są w podobny sposób, różnią się barwą dźwięku i rozmiarem. Główne elementy instrumentów smyczkowych to: ślimak, kołki, podstrunnica pozbawiona progów, pudło rezonansowe, mostek, struny (nie zawsze ta sama ilość), smyczek.

Do grupy instrumentów strunowych zaliczamy: skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas, harfę, lutnię gitarę mandolinę, klawesyn, fortepian, pianino.

Do grupy klasycznych instrumentów smyczkowych zaliczamy: skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas.

W swojej naturalnej formie i najbardziej znanej, instrumenty smyczkowe widujemy najczęściej w orkiestrach symfonicznych, ale ich brzmienie jest często stosowane również w muzyce nowoczesnej i elektronicznej, co czasami budzi wiele burzliwych opinii, a nawet pewnego rodzaju kontrowersje.

Wraz z biegiem lat i rozwojem technologii umożliwiono opracowanie elektrycznej wersji instrumentów smyczkowych. Podobnie jak w ich tradycyjnych odmianach, posiadają one struny, mostek, gryf i smyczek, ale nie mają pudła rezonansowego. Dźwięk w tego typu instrumentach uzyskiwany jest na zasadzie przekształcania wibracji strun na sygnał elektryczny, który przekazywany jest przewodem na głośniki lub słuchawki. Do tych nowoczesnych instrumentów smyczkowych zaliczamy: elektryczne skrzypce, altówkę, wiolonczelę, kontrabas.

Brzmienie: (od 0:18-1:00) https://www.youtube.com/watch?v=446aD9u5YS0

Razem a osobno – zespoły instrumentalne

Granie solowe – muzyk jako solista, bez udziału kogokolwiek, realizuje całe dzieło muzyczne. Odpowiada za wszystkie elementy dzieła i występu.

Gra z akompaniamentem – to sposób gry na instrumencie polegający na budowaniu tła dla partii danego instrumentu solowego lub głosu według schematu.

Duet – dwóch instrumentalistów wykonujących razem dany utwór muzyczny.

Trio – utwór muzyczny na trzy instrumenty lub zespół instrumentalny składający się z trzech instrumentalistów (np. trio fortepianowe/stroikowe).

Kwartet – zespół instrumentalny składający się z czterech instrumentów, np. kwartet smyczkowy (dwoje skrzypiec, altówka, wiolonczela). Może być również złożony z 4 instrumentów dętych lub mieszany.

Kwintet – zespół instrumentalny złożony z pięciu instrumentalistów – zarówno smyczkowych, jak i dętych oraz mieszanych. Kwintet to w orkiestrze również grupa instrumentów smyczkowych w składzie: pierwsze skrzypce, drugie skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas.

Charakterystyka wybranych instrumentów smyczkowych

Skrzypce

Do XVI wieku smyczek miał kształt łuku, potem przybierał kształt prostego pręta, lecz nie elastycznego. Twórcą modelu smyczka używanego obecnie jest François Tourte (ok. 1800 r.). Smyczek składa się z drewnianego pręta nieco wklęsłego, obciągniętego włosiem, który z jednej strony, u początku smyczka, przymocowany jest do żabki, z drugiej do główki przy końcu smyczka. Śrubka umieszczona na początku smyczka służy do regulowania napięcia włosia przesuwaniem żabki.

Najstarszym ogniskiem budowy skrzypiec była Francja, a w szczególności miasto Lyon, gdzie działał Gaspar Tiefenbrucker. Do największego rozkwitu budownictwa instrumentów smyczkowych doszło jednak we Włoszech, w okresie od końca XVI do połowy XVII wieku. Budowniczych skrzypiec, którzy poza tym zajmowali się wytwarzaniem bardziej rozpowszechnionych lutni, nazywano wówczas lutnikami, a ich rzemiosło lutnictwem. Najstarszym źródłem lutnictwa włoskiego było miasto Brescia. Pierwszym jej przedstawicielem był Gasparo Bertelotti da Salo, który stworzył najstarszy model włoskich skrzypiec, udoskonalony później przez Maggininego. Jednak wielu tamtejszych budowniczych zostało przyćmionych sławą jednego z uczniów Nicola Amatiego – Antonio Stradivari (1645-1737). Po trzydziestoletnich żmudnych poszukiwaniach doszedł on około 1695 roku do idealnego modelu skrzypiec, będącego do dziś niedościgłym wzorem.

Altówka

Historia altówki jest bardzo powiązana z rozkwitem innych instrumentów smyczkowych. Nie wiadomo właściwie, gdzie i kiedy powstała pierwsza altówka. Wiadomo, że było to w północnych Włoszech, mniej więcej w tym samym czasie, co pokrewny jej instrument – skrzypce. Skrzypce i altówka w swojej budowie nie różnią się niczym. Altówka jest jednak nieco większym instrumentem o niższej i ciemniejszej barwie. Nuty na pięciolinii w utworach granych przez altówkę zapisywane są w kluczu altowym. Termin viola, czyli altówka, był używany do opisania instrumentów smyczkowych, które nosiły cechy charakterystyczne dla rodziny skrzypiec. Te instrumenty zostały rozdzielone na dwie grupy: viola da gamba (posiadała płaską płytę spodnią, wysokie boczki, otwory rezonansowe w kształcie litery c, progi jelitowe oraz 6 lub 7 cienkich strun) i viola da braccio (prekursorka instrumentów z rodziny skrzypiec; miała wypukłą płytę spodnią, niskie boczki, szyjkę bez progów, otwory rezonansowe w kształcie litery „f” oraz 4 grube struny).

Z tego względu mamy bardzo ciekawe przykłady w sztuce, gdzie historycy doszukują się ukazania pierwszych altówek, na przykład Koncert aniołów (1534-1536) Gaudenzia Ferrariego.

Andrea Amati był jednym z pierwszych lutników, który wykonywał małe i duże altówki. To właśnie o nim myślimy, kiedy mówimy o współczesnym wyglądzie altówki.

Wiolonczela

Wiolonczela jest to większych rozmiarów instrument smyczkowy, zbudowany według wzoru skrzypiec. Historia wiolonczeli ma swój początek w XVI wieku i wyewoluowała z violi da braccio. Pierwszym znanym twórcą wiolonczeli był Nicola Amati, jednak dopiero jego uczeń – Antonino Stradivari – stworzył obowiązujący do dzisiaj standard instrumentu (ustalił jej długość).

Początkowo wiolonczela była instrumentem drugorzędnym i jako instrument solowy odgrywała o wiele mniej ważną rolę aniżeli współczesna viola da gamba basowa, która najdłużej, bo aż do 2 połowy XVIII wieku utrzymała się w Niemczech. W XVII i XVIII wieku wiolonczela zdobyła uznanie najpierw jako instrument orkiestrowy, później solowy, aż wreszcie wyparła całkowicie basową violę da gamba, stając się jedynym przedstawicielem tenorów i basów w grupie instrumentów smyczkowych.

Wiolonczela jest częścią kwartetu smyczkowego, orkiestry kameralnej i symfonicznej, ale również występuje jako instrument solowy. Od czasu baroku do współczesności powstało wiele utworów muzycznych na wiolonczelę.

Najstarszą wiolonczelą będącą do dzisiaj w użyciu jest instrument wykonany w 1566 roku przez Andreę Amatiego dla orkiestry francuskiego króla Karola IX. Posiada ona znakomite brzmienie, a obecnie gra na niej Julius Berger.

Kontrabas

Kontrabas to jedyny spośród wszystkich instrumentów smyczkowych, który w ogólnych zarysach zachował kształt dawnych wiol, rzadziej bowiem sporządza się kontrabasy według wzoru skrzypiec. Najdawniejszymi instrumentami smyczkowymi były archiviola da lira i violone (contrabasso da viola). Z tego ostatniego powstał kontrabas, który swoich poprzedników wyparł całkowicie w XVIII wieku, stając się odtąd przedstawicielem najniższego „basu”, zarówno w grupie instrumentów smyczkowych, jak i (obok innych instrumentów basowych) w zespole wszystkich instrumentów orkiestrowych.

Na kontrabasie gra się w kluczu basowym, jednak ze względu na to, że coraz częściej gra się na nim jako instrumencie solowym, nuty zapisywane są coraz wyżej; dlatego w zapisie nutowym stosujemy bardzo często klucz tenorowy, a nawet wiolinowy, aby uniknąć dopisywania kolejnych kresek nad pięciolinią.

Zadanie „Audycje Muzyczne” dofinansowano ze środków Miasta Gdańska.