Audycje Muzyczne – Po co ten dyrygent?

W ramach projektu „Audycje Muzyczne”, dofinansowanego ze środków Miasta Gdańska, przedstawiamy Państwu trzeci temat dotyczący roli dyrygenta!

Historia orkiestry

Orkiestra ma swoje źródła w zespołach odtwarzających muzykę na arystokratycznych dworach włoskich w późnym średniowieczu i renesansie. Wczesne orkiestry były kilku- lub kilkunastoosobowymi zespołami muzycznymi i nie potrzebowały dyrygenta. Zwykle były połączeniem kwartetów (lub kwintetów) smyczkowych (np. we Francji orkiestra królewska składała się z 24 skrzypków). W XVIII wieku dodano do niej instrumenty dęte. W orkiestrze barokowej stosowano klawesyn do realizacji basso continuo. Począwszy od wieku XVII, wraz ze wzrostem znaczenia mieszczaństwa i związanym z tym wzrostem aspiracji kulturalnych, muzykę zaczęto wykonywać w czasie koncertów publicznych w parkach oraz teatrach muzycznych. Proces ten rozpoczął się w Niemczech i wkrótce objął inne kraje Europy. Wykonywanie muzyki w wielkich teatrach wymagało zapewnienia odpowiedniego natężenia dźwięku. Powodowało to wzrost liczebności orkiestry, która ostatecznie przyjęła kształt orkiestry symfonicznej.

Rozwój orkiestry o kolejne instrumenty

Orkiestra klasyczna (mała orkiestra symfoniczna) wykształciła się w szkole mannheimskiej i u klasyków wiedeńskich; jej podstawą był kwintet smyczkowy (ok. 20 skrzypiec, 4 altówki, 4 wiolonczele, 4 kontrabasy), podwójnie obsadzone instrumenty dęte i kotły; L. van Beethoven zwiększył skład orkiestry wprowadzając 4 rogi, 3 puzony, flet piccolo, kontrafagot, powiększoną perkusję. Dalsza rozbudowa nastąpiła w romantyzmie i neoromantyzmie, zwłaszcza u R. Wagnera, który ustalił skład wielkiej i zwiększonej orkiestry symfonicznej (potrójna lub poczwórna obsada instrumentów dętych, zwiększenie grupy smyczków i perkusji, wprowadzenie na stałe tuby i harfy). Wyrazem tendencji do powiększenia orkiestry była np. VIII Symfonia (1907) G. Mahlera, zwana Symfonią tysiąca.

Na początku XX w. zaznaczyła się tendencja do kameralizacji obsady orkiestrowej (np. Symfonia kameralna op. 9 A. Schönberga, na 15 instrumentów, 1912). Po II wojnie światowej — do posługiwania się nietypowym składem instrumentów (także elektronicznych, taśmy magnetyczne), uzależnionym każdorazowo od koncepcji brzmieniowej kompozytora.

Dyrygent

To osoba kierująca zespołami muzycznymi, takimi jak orkiestry symfoniczne, orkiestry smyczkowe, orkiestry dęte, jazzowe big-bandy, zespoły kameralne, chóry, zespoły wokalne, zespoły wokalno-instrumentalne, a także wykonaniami oper i spektakli muzycznych.

Kompetencje dyrygenta polegają na odpowiednim przygotowaniu zespołu, wytworzeniu odpowiedniej, twórczej atmosfery oraz zorganizowaniu całej grupy wykonawców w celu osiągnięcia jak najlepszego efektu.

Dyrygent przy pomocy batuty (w orkiestrach symfonicznych) lub samych rąk (w przypadku chórów) oraz mimiki, ruchów głowy, jak i całego ciała podkreśla wcześniej zapisane w nutach przez kompozytora cechy utworu muzycznego.

Dyrygent musi więc posiadać cechy niezbędne do wykonywania swej roli, takie jak: wybitna muzykalność, znajomość historii muzyki oraz charyzma, ponieważ to od jego analizy i interpretacji zależy ostateczny kształt utworu i sposób przedstawienia go słuchaczom.

Dyrygent sprawia swoją obecnością, że z wielkiego chaosu spowodowanego przez muzyków strojących się, sprawdzających swoje umiejętności instrumentalne, ćwiczących swoje partie, tworzy się całość – muzyka.

Jakim być dyrygentem?

Film: https://www.youtube.com/watch?v=vnN5wK3oxjE

Rodzaje orkiestr:

1. Orkiestra symfoniczna – zespół instrumentalny przeznaczony do wykonywania wielkich dzieł muzycznych: symfonii, koncertów, oper i baletów w czasie koncertów w filharmoniach, teatrach muzycznych oraz na wolnym powietrzu.
2. Orkiestra kameralna – instrumentalny zespół muzyczny zwykle składający się z połączonego kwartetu smyczkowego i dętego z towarzyszeniem klawesynu.
3. Orkiestra smyczkowa – zespół instrumentalny złożony jedynie z instrumentów smyczkowych, nazywany zazwyczaj kwintetem.
4. Orkiestra dęta – składa się głównie z instrumentów dętych. Umownie partię smyczków z orkiestry symfonicznej przejmują w orkiestrze dętej klarnety oraz flety, choć de facto także i inne instrumenty, niekoniecznie z sekcji dętych drewnianych.
5. Orkiestra wojskowa – formacja wojskowa (a zarazem grupa muzyczna), której głównym zadaniem w czasie pokoju jest uświetnianie uroczystości (głównie wojskowych) akompaniamentem muzycznym. Orkiestry wojskowe występują we wszystkich armiach świata; grają zazwyczaj utwory marszowe, często wykonują swój repertuar na wolnym powietrzu, nierzadko podczas przemarszu (jako orkiestra marszowa), niekiedy podczas specjalnego pokazu musztry paradnej.
6. Orkiestra jazzowa (big band) – zespół muzyczny wykonujący muzykę jazzową lub rozrywkową. Zwykle muzyka dla big-bandów jest w wysokim stopniu aranżowana, co pozostawia mniejsze pole manewru dla solistów jazzowych, w przeciwieństwie do małych formacji jazzowych, gdzie dużą rolę odgrywa improwizacja.

• Skład instrumentów smyczkowych w orkiestrze obejmuje tzw. kwintet smyczkowy: I i II skrzypce, altówki, wiolonczele, kontrabasy. Dęte drewniane to: flety, oboje, rożek angielski, klarnety, fagoty i kontrafagot. Dęte blaszane natomiast to rogi, trąbki, puzony, tuby. Instrumenty perkusyjne to kotły, bębny, werble, talerze, triangel, czelesta. Oprócz tego często w składzie jest również harfista lub harfistka.
• Koncertmistrz – w orkiestrze symfonicznej jest to pierwszy (wiodący) instrument z każdej sekcji instrumentów smyczkowych, ale czasem także w sekcjach instrumentów dętych drewnianych oraz blaszanych. Główny koncertmistrz każdej orkiestry symfonicznej znajduje się w I skrzypcach.

Przykład współczesnego wykorzystania instrumentów w orkiestrze

• W muzyce na przykład uwielbieniowej, rockowej, popowej wykorzystywane są instrumenty z orkiestry smyczkowej czy również symfonicznej w połączeniu z instrumentami elektrycznymi (zestaw perkusyjny, gitara elektryczna, piano itp.)
• Dobrym przykładem na pokazanie takich współczesnych „zabiegów” jest Adam Sztaba (polski kompozytor, pianista, aranżer, dyrygent i producent muzyczny):

Zadanie „Audycje Muzyczne” dofinansowano ze środków Miasta Gdańska.